نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌‌آموختۀ دکتری روابط بین‌‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 دانشیار روابط بین‌‌الملل دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

منطقۀ خزر در دورۀ پساشوروی با تغییر ماهیت از منطقۀ جغرافیایی محض به منطقۀ ژئوپلیتیک از اهمیت ویژه­ای برای بازیگران ساحلی برخوردار شده است. با توجه به الگوی روابط متقابل جغرافیا، سیاست و قدرت در این منطقه، بنیان­های ژئوپلیتیک با طیفی از عوامل ثابت و متغیر می­توانند بر امنیت ملی هر یک بازیگران ساحلی مؤثر واقع شوند. با توجه به اینکه چنین بنیان­های ژئوپلیتیک، احتمال مواجهۀ بازیگران ساحلی با فرصت­ها و چالش­های این منطقه را افزایش می‌دهد، پرسش اصلی پژوهش این است که بنیان­های ژئوپلیتیک مؤثر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران در منطقۀ خزر چه فرصت­ها و چالش­هایی برای این بازیگر در منطقۀ خزر به همراه دارد؟ فرضیۀ پژوهش این است که بنیان­های ژئوپلیتیک مؤثر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فرصت همگرایی و هم­تکمیلی با بازیگران ساحلی خزر از یک سو و چالشِ متأثرشدن از عوامل جغرافیایی ثابت و متغیر از سوی دیگر را به همراه دارد. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات به‌شیوۀ کتابخانه­ای و آمار، ایدۀ طرح‌شده را واکاوی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

احمدی‌پور، زهرا و احسان لشگری، 1389، «چالش‌های ژئوپلیتیک ایران در بهره‌برداری از منافع خود در خزر»، فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، س3، ش6، صص 18- 1.
احمدی‌نوحدانی، سیروس و آرزو النچری­‌چاورچی، 1396، «تأثیر شکل هندسی بر امنیت مرزهای غربی ایران»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 32، ش4، صص 236- 222.
 اعظمی، هادی و علی‌اکبر دبیری، 1390، «تحلیل نظام تقسیم سیاسی فضا در ایران»، فصلنامه ژئوپلیتیک،7 (2)، صص 181- 147.
 حافظ‌نیا، محمدرضا، 1387، جغرافیای سیاسی ایران، تهران: انتشارات سمت.
 ---------------، 1390، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد: انتشارات پاپلی.
حافظ‌نیا، محمدرضا و دیگران، 1389، «شاخص‌سازی مؤلفه‌های سیاست و فضا در جغرافیای سیاسی»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 42، ش72، صص 134- 121.
حسین‌پورپویان، رضا، 1392، «تبیین مؤلفه‌های جغرافیایی و ژئوپلیتیک روابط در مناطق ژئوپلیتیک»، فصلنامه ژئوپلیتیک، 9(2)، صص 203- 161.
حسینی، سید محمدحسین، 1399، «تأثیر ژئوپلیتیک منطقه خزر و ژئواستراتژی بازیگران این منطقه بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، رساله دکتری، تهران: دانشگاه علامه طباطبائی، صص 75- 45.
رمضانی، کاظم و دیگران، 1397، «تأثیر تهدیدات زیست‌محیطی بر امنیت ملی (مطالعه موردی: کرانه‌های جنوبی دریای خزر)»، فصلنامه دانش راهبردی، س8، ش31، صص 223- 201.
زین‌العابدین، یوسف و انام کارساز، 1389، «جایگاه موقعیت جغرافیایی در نظریه‌های ژئوپلیتیک»، فصلنامه جغرافیای انسانی، س3، ش1، صص 55-45.
شمس‌ دولت‌آبادی، سید محمودرضا و محمدعلی زرگرزاده، 1398، «چالش‌های دفاعی- امنیتی حوزه دریای خزر از منظر منافع امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه امنیت ملی، س9، ش31، صص 106- 79.
شوازی، علی‌عباس، 1387، «رابطه جغرافیا و امنیت با تأکید بر نقش و کارویژه نیروی انتظامی»، فصلنامه دانش انتظامی، س9، ش4، صص 84- 61.
صفری، مهدی، 1384، «همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی، قفقاز و خزر، اولویت‌ها، بایدها و نبایدها»، در مجموعه مقالات دوازدهمین همایش آسیای مرکزی و قفقاز، تهران: انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
عزتی، عزت‌اله،1390، ژئوپولیتیک در قرن بیست‌ویکم، تهران: انتشارات سمت.
کامران، حسن و دیگران، 1389، «بررسی و تحلیل نقش خزر در معادلات ژئوپلیتیک منطقه‌ای»، فصلنامه انجمن جغرافیای ایران، س8، ش27، صص 27- 7.
کامران، حسن و دیگران، 1389، «جغرافیا و قدرت ملی ایران»، فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، س13، ش16، صص 28- 5.
کاویانی‌راد، مراد و مصطفی فتاحی، 1391، «تأثیر هویت مکانی بر همگرایی ملی»، فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، س16، ش1، صص 41- 25.
کاویانی‌راد، مراد و حسن مالداری، 1396، «تأثیر موقعیت ژئوپلیتیک بر راهبرد ملی (مطالعه موردی: جنوب شرق ایران)»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، س49، ش4، صص 855- 841.
ملکوتیان، مصطفی، 1383، «مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی و اهمیت استراتژیک ایران»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، س 33، ش63، صص 221- 203.
مؤمن‌زاده، رضا، 1387، «مفاهیم اساسی در جغرافیا و امنیت ملی»، فصلنامه سپهر (سازمان جغرافیایی)، س16، ش64، صص 222- 203.
ولی‌قلی‌زاده، علی، 1387، بررسی جایگاه و مزیت‌های اقتصادی ایران برای کشورهای مستقل مشترک‌المنافع، طرح پژوهشی: منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس.
هندیانی، عبداله و محمدرضا پورغلامی، 1392، «بررسی نقش جغرافیا در امنیت ملی»، فصلنامه دانشکده علوم و فنون مرز، س4، ش2، صص91- 69.
 
لاتین
 Aydin, Ulviyye, 2020, “Barriers and Solutions to Economic Integration of Caspian Sea Countries”, ADBI Working Paper Series, Vol. 12, No 1108, pp.1-17.
Aydin, Ulvyye & Dina Azhgaliyeva, 2019, “Assessing Energy Security in the Caspian Region: The Geopolitical Implications for Europian Energy Strategy”, ADBI Working Paper Series, Vol. 2, No 10, pp.1-26.
 Azar, Edward & Chung In moon, 2019, “Third World National Security: Toward a New Conceptual Framework”, International Interactions, Vol. 11, No.2, PP.103-135.
Bajrektarevic, Anis & Petra Posega, 2021, “The Capian Energy Plateau: Geoeconomic, Geopolitical and Legal essentials”, SEER Journal for Labour and Social Affairs in Eastern Europe, Vol. 4, No.6, pp.123-142.
Bassiri, Mohammad Ali, 2021, “Changes in the National Security Concept, Tehran”, Political Information Financial, Vol. 4, No.2, pp.160-168.
 Bayramov, Agha, 2021, “Conflict, Cooperation or Competition in the Caspian Sea Region: A Critical Review of the New Great Game Paradaigm”, Caucasus Survey, Vol. 9, No.1, pp.1-20.
Cohen, Saul Bernard, 2108, Geopolitics of the World System. Tehran: The Cultural Institute of Contemporary, Abrar International Studies.
Gobel, Paul, 2021, “Geopolitical Comptition in Caspian Region about more than Gas and Oil”, Eurasia, Daily Monitor Vol.ume, Vol 18, No.55, pp.1-7.
 Kalyuzhnova, Yelena & Richard Pomfert, 2021, “Trade Corridors in the Caspian Region: Present and Future”, ADBI Working Paper Series, Vol. 12, No.1266, pp.1-15.
 Kasarof, Ivan, 2021, Climate of Caspian Sea, Translated by: Ali Shamsi, National Center for Research and Studies of the Caspian Sea.
Norouzi, Mehrnoush, 2021, “Evalution of Free Element Contents and Human Healt Risk Assesment Via Consumption of Liza Aurata from the Sothern Coasts of Cospian Sea, Iran, Caspian” Journal of Environmental Seiences, Vol. 19, No.3, pp.379-390.
Roshandel, Jalil, 2020, National Security and International Order, Samt Publications, Third Edition, Tehran.
Walker, Rob, 2019, The Concept of Security and International Relation Theory, University of California, Institute of Global Conflict and Cooperation.
Walt, Stephen, 2007, “The Renaissance of Security Studies”, International Studies Quarterly,Vol. 35, No.3, pp.211-239.